Tại sao chúng ta cần tôn giáo?

Podcast

Tóm tắt chuyên sâu: Các chủ đề chính và ý tưởng quan trọng từ "Tại sao chúng ta cần tôn giáo"

Tài liệu “Tại sao chúng ta cần tôn giáo” đi sâu vào một cuộc khám phá đa diện về vai trò của tôn giáo trong đời sống con người, đặc biệt tập trung vào các chức năng tâm lý, cảm xúc và xã hội của nó. Tác giả, Steven T. Asma, ban đầu hoài nghi về tôn giáo nhưng dần dần phát triển sự tôn trọng đối với các chức năng trị liệu của nó, ngay cả khi duy trì quan điểm bất khả tri của mình.

1. Bản chất thích nghi và trị liệu của tôn giáo

Tôn giáo, theo lập luận của tác giả, về cơ bản là một cơ chế quản lý cảm xúc thích nghi đã phát triển để hỗ trợ sự tồn tại của cá nhân và nhóm. Nó cung cấp các khuôn khổ ý nghĩa và làm dịu nỗi đau khổ của con người.

·         Quản lý cảm xúc: Tôn giáo “tuyển dụng và điều tiết những cảm xúc sợ hãi và giận dữ của động vật có vú một cách thích nghi trong các tập thể nhóm nhỏ tiền hiện đại” (trang 4). Nó giúp con người điều chỉnh, điều tiết, chuyển hướng và tinh chỉnh trạng thái cảm xúc của họ. Ví dụ, nó cung cấp các kỹ thuật để "giảm bớt" các cảm xúc tiêu cực và tăng cường các cảm xúc tích cực (trang 66-67).

·         Đối phó với đau khổ và cái chết: Tôn giáo cung cấp sự an ủi và ý nghĩa khi đối mặt với những thảm kịch và sự dễ bị tổn thương của con người, đặc biệt là cái chết. “Mối quan hệ giữa đau khổ và tôn giáo đã cũ và hiển nhiên, nhưng giờ đây chúng ta có những công cụ mới (triết học và khoa học) để đánh giá mối quan hệ này tốt hơn” (trang 7). Nó giúp định hình nhận thức và cảm xúc của chúng ta, hướng chúng ta đến “mạng lưới các mối quan hệ thay vì tránh xa nó” (trang 45).

·         Tang lễ và nghi lễ: Các nghi lễ tang lễ, chẳng hạn như lễ Công giáo hoặc Ngày của Người chết ở Mexico, giúp con người xử lý nỗi buồn bằng cách tạo không gian cho “sự thừa nhận chân thành giá trị của người thân yêu” (trang 46). Chúng “chính thức hóa việc tưởng nhớ người đã khuất” và mang lại cảm giác gắn kết xã hội (trang 45-46).

·         Hy vọng huyền diệu: Tôn giáo mang lại hy vọng, ngay cả khi trí tuệ khó hiểu, đặc biệt khi đối mặt với mất mát. Câu chuyện về nhà vật lý Ron Mallett, người đã theo đuổi nghiên cứu du hành thời gian để gặp lại người cha đã khuất, minh họa “sự an ủi huyền diệu” (trang 48).

·         Chức năng trị liệu: Ngay cả khi tôn giáo có thể gây ra đau khổ (ví dụ: thông qua các giáo lý về "Địa ngục", trang 7), tác giả lập luận rằng những cảm xúc tiêu cực này cũng là một phần của “sứ mệnh trị liệu lớn hơn của tôn giáo nhằm quản lý đời sống cảm xúc” (trang 7).

2. Cảm xúc so với lý trí và giá trị của trí tưởng tượng

Tài liệu nhấn mạnh vai trò ưu việt của cảm xúc và trí tưởng tượng trong đời sống tôn giáo và sự tương tác của con người, thường đối lập với lý trí thuần túy.

·         Ưu tiên cảm xúc: Tác giả khẳng định rằng “Cảm xúc của một người cũng quan trọng đối với sự sống còn của người đó như cách người đó suy nghĩ” (trang 7). Antonio Damasio được trích dẫn để chỉ ra rằng “cảm xúc thậm chí còn thấm đẫm cả những khía cạnh xử lý thông tin tưởng chừng như thuần túy của sự cân nhắc lý trí” (trang 5).

·         Nhận thức nóng và lạnh: Một sự phân biệt được đưa ra giữa “nhận thức lạnh” (mô tả thế giới một cách chính xác, khoa học) và “nhận thức nóng” (nhanh chóng, cảm xúc, định hướng hành động và để sinh tồn). Tác giả cho rằng “người theo đạo sống nhiều hơn trong thế giới mệnh lệnh hơn là thế giới chỉ dẫn” (trang 121).

·         Sức mạnh của trí tưởng tượng: Trí tưởng tượng là một “sức mạnh nhận thức luận—nghĩa là sức mạnh xây dựng kiến thức và cũng thay đổi hành vi” (trang 11). Nó giúp chúng ta tìm thấy sự đồng cảm, hình dung ra các thực tế thay thế, và “thúc đẩy hành vi, cách cư xử và thậm chí là sự cải đạo” (trang 12).

·         Sự thật chủ quan: Tác giả gợi ý rằng những niềm tin sâu sắc (như một người chồng tin rằng vợ mình xinh đẹp hoặc một tín đồ tin rằng Chúa tồn tại) không phải là sự thật khách quan mà là “một cảm giác, hay một cam kết tình cảm” (trang 119). Những cam kết này có “sức mạnh hơn nhiều so với nhiều tuyên bố về sự thật khách quan đang cạnh tranh” (trang 119).

·         Tưởng tượng tôn giáo: "Trí tưởng tượng tôn giáo là một khả năng trung gian giữa các sự kiện và giá trị một mặt, và nhận thức và tình cảm mặt khác" (trang 11).

3. Chủ nghĩa hoài nghi, khoa học và giới trẻ

Tài liệu phản ánh sự hoài nghi hiện đại đối với tôn giáo và đánh giá mối quan hệ giữa khoa học, lý trí và niềm tin.

·         Sự trỗi dậy của chủ nghĩa hoài nghi: Thiên niên kỷ mới đã chứng kiến “sự hoài nghi lớn hơn đối với tôn giáo”, với “một làn sóng phân tích quan trọng đến từ các nhà phê bình vô thần và bất khả tri gần đây, và một sự gia tăng đáng kể về kiến thức khoa học trong thế hệ trẻ” (trang 2).

·         Sự cả tin của Millennials: Mặc dù giới trẻ tự nhận mình là “không theo tôn giáo nào” và hoài nghi về các tổ chức tôn giáo, nhưng tác giả cho rằng điều này không đồng nghĩa với tư duy phản biện. “Họ sùng bái chủ nghĩa thần bí, siêu nhiên, giả khoa học và thuyết âm mưu như Thế hệ X và Thế hệ bùng nổ dân số, thậm chí có thể còn hơn thế” (trang 24). Niềm tin của họ là “một mớ hỗn độn ý kiến vô tình, được tích lũy bởi ảnh hưởng của cha mẹ, sự ảnh hưởng của bạn bè, truyền hình cáp và Internet” (trang 25).

·         Khoa học và tôn giáo: Các mô hình khoa học (như thuyết tiến hóa) và những lời giải thích tôn giáo (như thuyết sáng tạo) đều có những ưu và nhược điểm riêng. Thuyết sáng tạo “dường như không thể giúp chúng ta đưa ra dự đoán về tự nhiên” trong khi “ý chí của Chúa có khả năng giải thích mọi thứ” (trang 26). Tác giả cho rằng “những lý do độc lập là một huyền thoại” và niềm tin thường gắn liền với “toàn bộ mạng lưới các niềm tin đan xen, trong đó một số niềm tin khá sâu sắc và mang tính hiện sinh” (trang 27).

4. Tôn giáo và các cấu trúc xã hội

Tài liệu phân tích cách tôn giáo tương tác và củng cố các cấu trúc xã hội, từ gia đình đến nhà nước.

·         Gia đình là đơn vị cơ bản: Tôn giáo hoạt động hiệu quả nhất ở “cấp độ vi mô của các khu dân cư, chứ không phải cấp độ vĩ mô của các quốc gia” (trang 60). Gia đình hạt nhân, được các nhà nhân chủng học coi là “hình thức tổ chức mặc định của loài người”, là nơi tôn giáo phát huy tác dụng giảm đau của nó, hơn là một nhà nước vô danh (trang 13).

·         Vấn đề khoái lạc và cạnh tranh phi thân tộc: Tôn giáo giúp quản lý những thách thức đối với sự gắn kết xã hội, như chủ nghĩa khoái lạc và cạnh tranh. Nó củng cố hành vi vị tha và giúp con người vượt qua cám dỗ (trang 112).

·         Lòng chung thủy tình dục: Tôn giáo cấu trúc dục vọng và tình dục, hướng nó đến “các gia đình hạt nhân, vốn là những đơn vị cơ bản của đời sống xã hội loài người” (trang 144). Các quy tắc tôn giáo về lòng chung thủy tình dục giúp củng cố “niềm tin vợ chồng” và tạo nên “một đội ngũ vững mạnh hơn cho công việc nuôi dạy con cái đầy khó khăn” (trang 148).

·         Sự hợp tác và vị tha: Tôn giáo “thúc đẩy người ta có những cảm xúc chân thành về lòng bác ái, sự quan tâm hoặc tình yêu” (trang 114). Những cảm xúc này bền vững hơn “đạo đức lý trí và sự tận tụy miễn cưỡng” (trang 115).

·         "Thuốc phiện của quần chúng" được xem xét lại: Ban đầu, tác giả đã chấp nhận lời chỉ trích của Marx rằng tôn giáo là "thuốc phiện của nhân dân" (trang 13). Tuy nhiên, ông sửa đổi quan điểm này, cho rằng tôn giáo “thường xuyên tiếp thêm sinh lực cũng như gây mê” (trang 14). Hơn nữa, nếu tôn giáo là liệu pháp giảm đau, thì “một số loại thuốc phiện có gì tệ?” (trang 14).

5. Phật giáo và sự hiểu biết về bản chất con người

Tài liệu sử dụng Phật giáo làm trường hợp nghiên cứu để khám phá những khía cạnh cụ thể của tôn giáo, đặc biệt là mối quan hệ của nó với đau khổ và bản ngã.

·         Anatta (Vô ngã) và Anicca (Vô thường): Phật giáo, không giống như nhiều tôn giáo, phủ nhận linh hồn vĩnh cửu và nhấn mạnh tính vô thường của vạn vật. “Tất cả cuộc đời đều là khổ đau” (dukkha) và nguyên nhân là do “tham ái hay chấp thủ” (trang 51-52). Mặc dù triết lý này có vẻ “vô cùng bất lực đối với những ham muốn bất tử về mặt cảm xúc của chúng ta” (trang 54), nó lại hướng đến việc giải thoát khỏi đau khổ.

·         Phật giáo văn hóa so với triết học: Tác giả phân biệt giữa triết lý Phật giáo nghiêm ngặt và “Phật giáo văn hóa” được hàng trăm triệu tín đồ thực hành. Phật giáo văn hóa thường kết hợp các niềm tin tiền Phật giáo về linh hồn bất tử và thần siêu nhiên để đáp ứng “sức hấp dẫn tâm lý” của con người cần sự an ủi và can thiệp (trang 55-56). “Phật giáo chân chính quá lý trí, không đủ huyền diệu, đối với hầu hết các Phật tử đang tu tập” (trang 57).

·         Thiền định và nhận thức: Các hình thức thiền định Phật giáo, đặc biệt là chánh niệm (sati), được khám phá như một phương tiện để “làm dịu tâm trí” và “vượt qua nỗi khổ trong cuộc sống hàng ngày” (trang 96-99). Tuy nhiên, thiền Phật giáo không chỉ là thư giãn; nó liên quan đến “tư duy căng thẳng, từ trên xuống và cảnh giác” (trang 108).

·         Sự gắn bó của con người: Mặc dù Phật giáo dạy vô ngã, tác giả lập luận rằng “làm người là phải gắn bó” và “chúng ta yêu một số người quá nhiều đến nỗi không thể chịu đựng được việc để họ đi” (trang 57-58).

6. Tha thứ và công lý

Tài liệu khám phá sự năng động của sự tha thứ và công lý, đặc biệt trong bối cảnh tôn giáo và xã hội.

·         Sự tha thứ trong tôn giáo: Sự tha thứ “khác vì nó giả định rằng người phạm tội đã cố ý làm sai. Và bất chấp trách nhiệm đáng lên án này, chẳng hạn, người Cơ đốc giáo vẫn tha thứ” (trang 75). Đó là một “chiến lược sinh tồn thích nghi” trong các gia đình và giúp cải thiện sự hợp tác xã hội (trang 83).

·         Dụ ngôn Người con hoang đàng: Dụ ngôn này minh họa “công trình tưởng tượng của việc điều chỉnh cảm xúc tôn giáo”, nơi lòng thương xót được đặt lên trên công lý (trang 76). Câu chuyện này giúp người nghe “tập dượt quá trình tái định hình này và học cách điều chỉnh cảm xúc để phục vụ cho đạo đức” (trang 81).

·         Thảm sát Rwanda: Cuộc diệt chủng Rwanda được sử dụng làm ví dụ về cách “các nhóm dân tộc và bộ lạc có lịch sử bạo lực vẫn thù địch nhau rất lâu sau khi chiến tranh hoặc bạo lực chấm dứt” (trang 86). Các can thiệp tâm lý kết hợp “giáo dục về nguyên nhân và hậu quả của nạn diệt chủng” và tạo ra “một môi trường tha thứ và hòa giải” bằng cách “khám phá nguyên nhân của bạo lực xã hội” (trang 87-88). Tôn giáo cũng giúp tạo ra “một nhóm siêu việt” để vượt qua chia rẽ (trang 89).

·         Sự oán giận: Nietzsche và Freud được trích dẫn để giải thích sự oán giận là một động lực tâm lý mạnh mẽ, đặc biệt là trong các phong trào tôn giáo cực đoan (trang 72-73, 189). Tác giả cho rằng “kẻ đơn độc và chiến binh thánh chiến không có lý thuyết mà chỉ có cảm xúc” (trang 204).

7. Hồi giáo và chủ nghĩa cực đoan

Tài liệu xem xét Hồi giáo thông qua lăng kính quản lý cảm xúc, đặc biệt đề cập đến các sắc thái của chủ nghĩa cực đoan.

·         Tính linh hoạt của kinh sách: Hồi giáo, giống như các tôn giáo khác, có “thông điệp đa dạng và thậm chí mâu thuẫn” (trang 197). “Câu thơ kiếm” (9:5) dung túng bạo lực, nhưng một đoạn văn khác (2:256) tuyên bố “Trong tôn giáo không có sự ép buộc” (trang 198).

·         Đa số ôn hòa: Tác giả khẳng định rằng “số lượng tín đồ chính thống đông hơn số tín đồ cực đoan” (trang 200). Mặc dù có những con số đáng lo ngại về sự ủng hộ luật Sharia và các hình phạt khắc nghiệt, nhưng tác giả cho rằng “Hồi giáo chính thống đang cung cấp những liệu pháp an ủi, những khuôn khổ ý nghĩa, sự thuần hóa cảm xúc cho cuộc sống gia đình, và đôi khi là sự kích động cảm xúc vì mục đích quốc phòng và an ninh” (trang 199).

·         Quỷ hóa: Tuyên bố của ISIS sau các cuộc tấn công ở Paris năm 2015 là một ví dụ rõ ràng về “sự quỷ hóa” (trang 193). Tác giả lập luận rằng “việc quỷ hóa và phi nhân hóa kẻ thù giúp bạn chiến đấu với hắn tốt hơn. Đó là một chiến lược thích nghi” (trang 194).

8. Quan điểm của tác giả về tôn giáo và sự phát triển

Asma kết luận bằng cách tóm tắt quan điểm của mình về tôn giáo là một công cụ mạnh mẽ, mang lại lợi ích và rủi ro.

·         Tôn giáo là Prometheus: “Tôn giáo là Prometheus. Giống như lửa, nó có khả năng mang lại điều tốt đẹp to lớn và cũng có thể hủy diệt” (trang 206).

·         Đa dạng cảm xúc: Con người có “từ bốn đến bảy ‘trái tim’ đập trong lồng ngực” – các hệ thống cảm xúc thích nghi (sợ hãi, giận dữ, vui chơi, ham muốn). Tôn giáo là “một trong những điều phối viên chính của tất cả những đam mê đó” (trang 207).

·         Lý trí thực tiễn: Thay vì một lý trí thuần túy, toán học, tác giả đề xuất “lý trí thực tiễn” của Aristotle để điều chỉnh tôn giáo. Lý trí thực tiễn “có phạm vi rộng hơn và có khả năng xử lý thực tế của môi trường địa phương, hệ thống phân cấp xã hội, và thậm chí cả sở thích gia đình của chúng ta” (trang 208).

·         Tiêu chuẩn để đánh giá tôn giáo: “Việc giảm thiểu đau khổ của con người nên là tiêu chuẩn để chúng ta đo lường mọi tôn giáo” (trang 212).

Tóm lại, tác giả đề xuất một cách tiếp cận sắc thái đối với tôn giáo, thừa nhận những mặt tối của nó (như chủ nghĩa cực đoan và lạm dụng) nhưng cũng nhấn mạnh vai trò không thể thiếu của nó trong việc quản lý cảm xúc của con người, thúc đẩy sự hợp tác xã hội và cung cấp ý nghĩa trong cuộc sống, đặc biệt trong bối cảnh gia đình và cộng đồng.

1. Các hình thức khác nhau của tôn giáo đã phát triển để giải quyết những nhu cầu cơ bản nào của con người?

Tôn giáo, trong các hình thức khác nhau của nó, đã phát triển để giải quyết nhiều nhu cầu cơ bản của con người, đặc biệt là những nhu cầu liên quan đến đời sống cảm xúc, tâm lý, sinh học và xã hội của chúng ta. Các nguồn tài liệu chỉ ra rằng tôn giáo đóng vai trò như một cơ chế văn hóa quan trọng để quản lý cảm xúc và thúc đẩy sự thích nghi của con người.

Dưới đây là các nhu cầu cơ bản của con người mà tôn giáo đã phát triển để giải quyết:

• Quản lý nỗi đau và đau buồn: Tôn giáo cung cấp sự an ủi và các cơ chế để đối phó với nỗi đau buồn, đặc biệt là trước cái chết và sự mất mát của những người thân yêu.
• Hiệu ứng giả dược: Các nghi lễ và niềm tin tôn giáo có thể cải thiện sức khỏe tổng thể và cảm xúc thông qua hiệu ứng giả dược. Ví dụ, các bài điếu văn và nghi lễ tang lễ Công giáo mang lại sự an thần và hy vọng về sự đoàn tụ sau cái chết.
• Hỗ trợ xã hội: Các phong tục tang lễ (như chia sẻ thức ăn, ôm ấp, kể chuyện, âm nhạc) giúp giảm bớt nỗi đau chia ly và thúc đẩy sự phục hồi tinh thần thông qua tương tác xã hội.
• Định hình hiện sinh và món nợ: Tôn giáo giúp con người nhận ra sự phụ thuộc và dễ bị tổn thương của mình, nhắc nhở họ về mạng lưới các mối quan hệ xã hội và sự biết ơn đối với người đã khuất hoặc đấng thiêng liêng.
• An ủi kỳ diệu: Đối với những bi kịch không thể chữa lành bằng các phương pháp thế tục hay khoa học (như mất con), tôn giáo cung cấp một "giải pháp" kỳ diệu, như niềm tin vào linh hồn bất tử hay sự đoàn tụ ở thế giới bên kia, mang lại hy vọng cho những người tuyệt vọng.
• Cảm giác quyền lực và khả năng ứng phó: Niềm tin vào một vị Chúa nhân từ hoặc một kế hoạch sâu xa hơn mang lại cho người đau buồn cảm giác được kiểm soát và khả năng đối phó tốt hơn với nghịch cảnh. Tôn giáo giúp người ta nhìn nhận các sự kiện tiêu cực từ một góc nhìn khác, biến khủng hoảng thành cơ hội để gần gũi với Chúa.
• Quản lý sợ hãi và tức giận: Tôn giáo giúp kiểm soát và giảm thiểu nỗi sợ hãi và tức giận, đồng thời đôi khi chuyển hóa chúng cho các mục đích khác.
• Xoa dịu nỗi sợ cái chết: Các niềm tin văn hóa, đặc biệt là niềm tin tôn giáo vào thế giới bên kia, giúp xoa dịu nỗi sợ hãi và hứa hẹn sự bất tử.
• Tăng cường sự tự tin: Tôn giáo cung cấp "phương tiện để giải quyết" hầu hết mọi thứ, mang lại cho người tin một mức độ tự tin lớn, ngay cả khi đối mặt với nguy hiểm thực sự.
• Giải thích những điều không thể lý giải: Tôn giáo cung cấp lời giải thích cho những bí ẩn môi trường, xã hội và cá nhân chưa biết, giảm bớt lo lắng.
• Chuyển hóa sợ hãi thành giận dữ: Nỗi sợ hãi có thể được chuyển hóa thành tức giận hướng ra bên ngoài đối với kẻ thù, củng cố sự đoàn kết và lòng trung thành trong nhóm.
• Kiểm soát xung động và kỷ luật bản thân: Tôn giáo cung cấp sự tự ghê tởm vừa đủ (qua khái niệm tội lỗi) để thúc đẩy cải thiện đạo đức và kìm nén các thôi thúc ích kỷ.
• Thúc đẩy sự gắn kết xã hội và hợp tác: Tôn giáo hoạt động như một chất keo xã hội, củng cố mối quan hệ gia đình và bộ lạc.
• Tạo bản sắc và lòng trung thành: Hầu hết các tôn giáo gắn kết một nhóm xã hội lại với nhau và cung cấp ý thức về bản sắc, mở rộng vòng tròn quan tâm ra những người không phải họ hàng.
• Khuyến khích lòng vị tha và sự hy sinh: Tôn giáo thúc đẩy các cảm xúc chân thành về lòng bác ái, sự quan tâm và tình yêu, dẫn đến hành vi vị tha và hy sinh vì người khác (đặc biệt là gia đình và cộng đồng).
• Quản lý dục vọng/tình dục: Tôn giáo điều chỉnh ham muốn tình dục, định hướng nó vào các mối quan hệ được chấp nhận (ví dụ: hôn nhân một vợ một chồng) để củng cố gia đình và thúc đẩy sự hợp tác.
• Mang lại ý nghĩa và mục đích cuộc sống: Con người là loài động vật tìm kiếm ý nghĩa, và tôn giáo cung cấp những khuôn khổ sâu sắc để hiểu thế giới và bản thân.
• Niềm vui vũ trụ và siêu việt: Tôn giáo khơi dậy niềm vui và sự kinh ngạc trước thiên nhiên hoặc thực tại, mang lại cảm giác ý nghĩa và mục đích. Nó cho phép con người vượt qua quan điểm vị kỷ thông thường và nhìn mọi thứ theo một cách mới mẻ, vị tha.
• Chơi và sáng tạo: Tôn giáo cung cấp một không gian cho trò chơi tưởng tượng, lễ hội nghi lễ và biểu hiện nghệ thuật, giúp con người đối phó với những khó khăn trong cuộc sống và mở rộng nhận thức.
• Rèn luyện tinh thần và sự bình an nội tâm: Các thực hành tôn giáo như cầu nguyện và thiền định giúp làm dịu tâm trí, giảm căng thẳng và tăng cường khả năng phục hồi.
• Sự giải thoát khỏi tâm trí thực dụng: Các ngày nghỉ lễ tôn giáo (như ngày Sa-bát, Ramadan, Mùa Chay) và các thực hành chiêm nghiệm cho phép tâm trí nghỉ ngơi khỏi những lo toan hàng ngày, hướng sự chú ý đến "những điều thực sự quan trọng" và nuôi dưỡng các mối quan hệ xã hội.
• Quán chiếu về vô thường: Đặc biệt trong Phật giáo, thiền định giúp con người nhận thức được tính phù du của vạn vật (bao gồm cả đau khổ và niềm vui), từ đó giải thoát bản thân khỏi sự bám víu và giảm bớt lo lắng.

Tóm lại, tôn giáo giải quyết các nhu cầu sâu sắc về mặt cảm xúc, tâm lý, và xã hội, giúp con người đối phó với đau khổ, tạo dựng ý nghĩa, duy trì sự gắn kết cộng đồng và phát triển các đức tính thích nghi.

2. Trí tưởng tượng và cảm xúc đóng vai trò then chốt như thế nào trong sự hình thành niềm tin tôn giáo?

Trí tưởng tượng và cảm xúc đóng vai trò then chốt trong sự hình thành và duy trì các hình thức tôn giáo khác nhau, giải quyết nhiều nhu cầu cơ bản của con người. Các nguồn tài liệu cho thấy tôn giáo trực tiếp tiếp cận đời sống cảm xúc của chúng ta theo những cách mà khoa học không thể. Bộ não con người bao gồm ba hệ điều hành chính: não bò sát cổ đại (chức năng vận động, bản năng sinh tồn), não limbic hay não động vật có vú (cảm xúc) và vỏ não mới (lý trí). Tôn giáo phát triển mạnh mẽ ở phần não limbic, nuôi dưỡng các hệ điều hành cảm xúc này.

Dưới đây là cách trí tưởng tượng và cảm xúc đóng vai trò quan trọng trong các khía cạnh khác nhau của tôn giáo:

• Quản lý Nỗi buồn và Đau khổ:
• Hiệu ứng giả dược cảm xúc: Tôn giáo cung cấp sự an ủi và các cơ chế đối phó với nỗi đau buồn, đặc biệt là trước cái chết và sự mất mát. Các nghi lễ và niềm tin tôn giáo có thể cải thiện sức khỏe tổng thể và cảm xúc thông qua hiệu ứng giả dược. Niềm hy vọng "phi lý" rằng người thân đã khuất sẽ được gặp lại ở thế giới bên kia, dù lý trí có thể nghi ngờ, vẫn có thể mang lại năng lượng và sức sống cho người đang đau buồn.
• An ủi kỳ diệu: Đối với những bi kịch không thể chữa lành bằng phương pháp thế tục hay khoa học (ví dụ như mất con), tôn giáo cung cấp một "giải pháp" kỳ diệu, như niềm tin vào linh hồn bất tử hay sự đoàn tụ ở thế giới bên kia, mang lại hy vọng cho những người tuyệt vọng. Trí tưởng tượng cho phép một người hình dung bản chất con cái mình như một linh hồn phi vật chất, giúp họ đối phó với cái chết thể xác tàn khốc.
• Định hình hiện sinh và món nợ: Tôn giáo giúp con người nhận ra sự phụ thuộc và dễ bị tổn thương của mình, nhắc nhở họ về mạng lưới các mối quan hệ xã hội. Các nghi lễ như tang lễ hoặc ngày lễ tưởng nhớ người đã khuất (như Thanh Minh hay Ngày của Người Chết) giúp người đau buồn nhận thức được ảnh hưởng ý nghĩa của người thân đã khuất, biến nỗi buồn thành một điều có ý nghĩa và đẹp đẽ.
• Quản lý Sợ hãi và Tức giận:
• Xoa dịu nỗi sợ cái chết: Niềm tin văn hóa, đặc biệt là niềm tin tôn giáo vào thế giới bên kia, giúp xoa dịu nỗi sợ hãi và hứa hẹn sự bất tử. Tôn giáo cung cấp "phương tiện để giải quyết" hầu hết mọi thứ, mang lại cho người tin một mức độ tự tin lớn, ngay cả khi đối mặt với nguy hiểm thực sự.
• Chuyển hóa sợ hãi thành giận dữ: Tôn giáo không chỉ làm dịu cảm xúc mà đôi khi còn chuyển hóa chúng. Nỗi sợ hãi hay lo lắng mù quáng có thể được chuyển hóa thành một hình thức tôn kính hiệu quả. Đặc biệt, nỗi sợ hãi có thể được hướng ra bên ngoài đối với kẻ thù, củng cố sự đoàn kết và lòng trung thành trong nhóm. Trí tưởng tượng được sử dụng để duy trì cơn giận này, tập trung và nuôi dưỡng nó thành một công cụ cạnh tranh tàn nhẫn.
• Kiểm soát xung động và kỷ luật bản thân: Tôn giáo cung cấp sự tự ghê tởm vừa đủ (qua khái niệm tội lỗi) để thúc đẩy cải thiện đạo đức và kìm nén các thôi thúc ích kỷ.
• Thúc đẩy Gắn kết xã hội và Hợp tác:
• Tạo bản sắc và lòng trung thành: Hầu hết các tôn giáo gắn kết một nhóm xã hội lại với nhau và cung cấp ý thức về bản sắc. Trí tưởng tượng giúp ta coi người lạ là thành viên gia đình ("người thân hư cấu"), thúc đẩy tình đoàn kết và sự hợp tác.
• Khuyến khích lòng vị tha và sự hy sinh: Tôn giáo thúc đẩy các cảm xúc chân thành về lòng bác ái, sự quan tâm và tình yêu, dẫn đến hành vi vị tha và hy sinh vì người khác. Những câu chuyện siêu hình chiến thắng những động lực phản xã hội mạnh mẽ (ví dụ: dục vọng và giận dữ) bằng cách khuếch đại các hành vi thích nghi.
• Quản lý dục vọng/tình dục: Tôn giáo điều chỉnh ham muốn tình dục, định hướng nó vào các mối quan hệ được chấp nhận (ví dụ: hôn nhân một vợ một chồng) để củng cố gia đình và thúc đẩy sự hợp tác. Điều này được thực hiện bằng cách gắn kết tình dục ngoài hôn nhân với các mối đe dọa (ví dụ: lửa địa ngục) và hứa hẹn phần thưởng cho lòng trung thành.
• Mang lại Ý nghĩa và Mục đích cuộc sống:
• Niềm vui vũ trụ và siêu việt: Tôn giáo khơi dậy niềm vui và sự kinh ngạc trước thiên nhiên hoặc thực tại, mang lại cảm giác ý nghĩa và mục đích. Nó cho phép con người vượt qua quan điểm vị kỷ thông thường và nhìn mọi thứ theo một cách mới mẻ, vị tha. Trí tưởng tượng tạo ra một "vũ trụ thứ hai" trong tâm trí, một thế giới ảo giúp chúng ta đối phó với những khó khăn trong cuộc sống và mở rộng nhận thức.
• Giải thích những điều không thể lý giải: Tôn giáo cung cấp lời giải thích cho những bí ẩn môi trường, xã hội và cá nhân chưa biết, giảm bớt lo lắng. Người theo tôn giáo thường gắn nguyên nhân của những bí ẩn này với một loại tâm trí nào đó (thần thánh hay vô hình), phóng chiếu ý định, động cơ và mong muốn vào thế giới. Điều này mang lại sự khép lại về mặt nhận thức.
• Rèn luyện tinh thần và Sự bình an nội tâm:
• Thực hành chiêm nghiệm: Các thực hành tôn giáo như cầu nguyện và thiền định giúp làm dịu tâm trí, giảm căng thẳng và tăng cường khả năng phục hồi. Chúng cho phép tâm trí nghỉ ngơi khỏi những lo toan hàng ngày, hướng sự chú ý đến "những điều thực sự quan trọng".
• Buông bỏ chấp thủ: Đặc biệt trong Phật giáo, thiền định giúp con người nhận thức được tính phù du của vạn vật (bao gồm cả đau khổ và niềm vui), từ đó giải thoát bản thân khỏi sự bám víu và giảm bớt lo lắng.

Tóm lại, tôn giáo sử dụng trí tưởng tượng để tạo ra các câu chuyện, hình ảnh, nghi lễ và khuôn khổ siêu hình giúp con người giải thích thế giới, tìm kiếm ý nghĩa và mục đích. Những cấu trúc này tác động mạnh mẽ đến cảm xúc của con người – xoa dịu nỗi đau, giảm sợ hãi, thúc đẩy tình yêu thương, lòng vị tha và sự gắn kết xã hội. Mối liên hệ chặt chẽ giữa trí tưởng tượng và cảm xúc này cho phép tôn giáo trở thành một cơ chế thích nghi mạnh mẽ, giúp cá nhân và cộng đồng sinh tồn và phát triển trong một thế giới đầy rẫy bất ổn và đau khổ.

3. Tôn giáo truyền thống và thế tục điều chỉnh cảm xúc và hành vi như thế nào trong các cộng đồng?

Trí tưởng tượng và cảm xúc đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và duy trì niềm tin tôn giáo, giúp con người và cộng đồng điều hòa cảm xúc và hành vi để đối phó với những thách thức của cuộc sống. Các nguồn tài liệu cho thấy tôn giáo trực tiếp tiếp cận đời sống cảm xúc của chúng ta theo những cách mà khoa học không thể. Bộ não con người bao gồm ba hệ điều hành chính: não bò sát cổ đại (chức năng vận động, bản năng sinh tồn), não limbic hay não động vật có vú (cảm xúc), và vỏ não mới (lý trí). Tôn giáo phát triển mạnh mẽ ở phần não limbic, nuôi dưỡng các hệ điều hành cảm xúc này.

Dưới đây là cách tôn giáo truyền thống và thế tục điều chỉnh cảm xúc và hành vi trong các cộng đồng:

1. Tôn giáo truyền thống điều chỉnh cảm xúc và hành vi:

Tôn giáo cung cấp một khuôn khổ văn hóa mạnh mẽ để quản lý các hệ thống cảm xúc bẩm sinh, giúp cá nhân và nhóm thích nghi và tồn tại.

• Quản lý nỗi buồn và đau khổ:
• Hiệu ứng giả dược cảm xúc: Tôn giáo mang lại sự an ủi và cơ chế đối phó với nỗi đau buồn, đặc biệt là trước cái chết và sự mất mát. Niềm hy vọng "phi lý" rằng người thân đã khuất sẽ được gặp lại ở thế giới bên kia, dù lý trí có thể nghi ngờ, vẫn có thể mang lại năng lượng và sức sống cho người đang đau buồn. Các nghi lễ tang lễ, như của Công giáo, được cho là mang lại sự an thần sâu sắc và truyền cảm hứng.
• An ủi kỳ diệu: Đối với những bi kịch không thể chữa lành bằng phương pháp thế tục hay khoa học (ví dụ như mất con), tôn giáo cung cấp một "giải pháp" kỳ diệu, như niềm tin vào linh hồn bất tử hay sự đoàn tụ ở thế giới bên kia, mang lại hy vọng cho những người tuyệt vọng. Trí tưởng tượng cho phép một người hình dung bản chất con cái mình như một linh hồn phi vật chất, giúp họ đối phó với cái chết thể xác tàn khốc. Ngay cả những nhà khoa học cũng có thể tìm đến "sự an ủi kỳ diệu" khi đối mặt với mất mát to lớn.
• Định hình hiện sinh và món nợ: Tôn giáo giúp con người nhận ra sự phụ thuộc và dễ bị tổn thương của mình, nhắc nhở họ về mạng lưới các mối quan hệ xã hội. Các nghi lễ như tang lễ hoặc ngày lễ tưởng nhớ giúp người đau buồn nhận thức được ảnh hưởng ý nghĩa của người thân đã khuất, biến nỗi buồn thành một điều có ý nghĩa và đẹp đẽ.
• Hỗ trợ xã hội: Các phong tục tang lễ thường bao gồm các cơ chế xoa dịu xã hội như chạm vào, ôm ấp, chia sẻ thức ăn và kể chuyện, vốn có nguồn gốc từ tổ tiên động vật có vú. Tôn giáo chính thức tổ chức các hành vi thân thiện này để an ủi người đau buồn.
• Quản lý nỗi sợ hãi và tức giận:
• Xoa dịu nỗi sợ cái chết: Niềm tin văn hóa, đặc biệt là niềm tin tôn giáo vào thế giới bên kia, giúp xoa dịu nỗi sợ hãi và hứa hẹn sự bất tử theo nghĩa đen hoặc biểu tượng. Tôn giáo cung cấp "phương tiện để giải quyết" hầu hết mọi thứ, mang lại cho người tin một mức độ tự tin lớn, ngay cả khi đối mặt với nguy hiểm thực sự.
• Chuyển hóa sợ hãi thành giận dữ: Tôn giáo không chỉ làm dịu cảm xúc mà đôi khi còn chuyển hóa chúng. Nỗi sợ hãi hay lo lắng mù quáng có thể được chuyển hóa thành một hình thức tôn kính hiệu quả. Đặc biệt, nỗi sợ hãi có thể được hướng ra bên ngoài đối với kẻ thù, củng cố sự đoàn kết và lòng trung thành trong nhóm. Trí tưởng tượng được sử dụng để duy trì cơn giận này, tập trung và nuôi dưỡng nó thành một công cụ cạnh tranh tàn nhẫn.
• Kiểm soát xung động và kỷ luật bản thân: Tôn giáo cung cấp sự tự ghê tởm vừa đủ (qua khái niệm tội lỗi) để thúc đẩy cải thiện đạo đức và kìm nén các thôi thúc ích kỷ. Các sắc lệnh thiêng liêng và hứa hẹn trừng phạt (ví dụ: lửa địa ngục) giúp kiểm soát hành vi và sự hung hăng nội nhóm.
• Thúc đẩy gắn kết xã hội và hợp tác:
• Tạo bản sắc và lòng trung thành: Hầu hết các tôn giáo gắn kết một nhóm xã hội lại với nhau và cung cấp ý thức về bản sắc. Trí tưởng tượng giúp ta coi người lạ là thành viên gia đình ("người thân hư cấu"), thúc đẩy tình đoàn kết và sự hợp tác. Các khái niệm như "tình anh em của con người" trong Kinh Qur'an, Tân Ước và Kinh Phật làm mờ ranh giới "chúng ta và họ".
• Khuyến khích lòng vị tha và sự hy sinh: Tôn giáo thúc đẩy các cảm xúc chân thành về lòng bác ái, sự quan tâm và tình yêu, dẫn đến hành vi vị tha và hy sinh vì người khác. Những câu chuyện siêu hình (ví dụ: Chúa Jesus chết vì con người, Bồ Tát hy sinh thân mình) chiến thắng những động lực phản xã hội mạnh mẽ (ví dụ: dục vọng và giận dữ) bằng cách khuếch đại các hành vi thích nghi.
• Quản lý dục vọng/tình dục: Tôn giáo điều chỉnh ham muốn tình dục, định hướng nó vào các mối quan hệ được chấp nhận (ví dụ: hôn nhân một vợ một chồng) để củng cố gia đình và thúc đẩy sự hợp tác. Điều này được thực hiện bằng cách gắn kết tình dục ngoài hôn nhân với các mối đe dọa (ví dụ: lửa địa ngục) và hứa hẹn phần thưởng cho lòng trung thành.
• Sự tha thứ: Là một cơ chế thích nghi phức tạp giúp khôi phục sự hợp tác xã hội bằng cách giảm bớt ảnh hưởng tiêu cực và sự dai dẳng mang tính hủy hoại. Tôn giáo cung cấp một "nút khởi động lại" dưới hình thức chuộc lỗi, xin lỗi và tha thứ, giúp tái hòa nhập những cá nhân đã vi phạm chuẩn mực xã hội. Việc tha thứ giúp vợ chồng duy trì sự lành mạnh và có thể bắt đầu từ người bị tổn thương trước, khơi gợi sự ăn năn ở người gây ra lỗi lầm.
• Mang lại ý nghĩa và mục đích cuộc sống:
• Niềm vui vũ trụ và siêu việt: Tôn giáo khơi dậy niềm vui và sự kinh ngạc trước thiên nhiên hoặc thực tại, mang lại cảm giác ý nghĩa và mục đích. Nó cho phép con người vượt qua quan điểm vị kỷ thông thường và nhìn mọi thứ theo một cách mới mẻ, vị tha. Trí tưởng tượng tạo ra một "vũ trụ thứ hai" trong tâm trí, một thế giới ảo giúp chúng ta đối phó với những khó khăn trong cuộc sống và mở rộng nhận thức.
• Giải thích những điều không thể lý giải: Tôn giáo cung cấp lời giải thích cho những bí ẩn môi trường, xã hội và cá nhân chưa biết, giảm bớt lo lắng. Người theo tôn giáo thường gắn nguyên nhân của những bí ẩn này với một loại tâm trí nào đó (thần thánh hay vô hình), phóng chiếu ý định, động cơ và mong muốn vào thế giới, mang lại sự khép lại về mặt nhận thức.
• Rèn luyện tinh thần và sự bình an nội tâm:
• Thực hành chiêm nghiệm: Các thực hành tôn giáo như cầu nguyện và thiền định giúp làm dịu tâm trí, giảm căng thẳng và tăng cường khả năng phục hồi. Chúng cho phép tâm trí nghỉ ngơi khỏi những lo toan hàng ngày, hướng sự chú ý đến "những điều thực sự quan trọng".
• Buông bỏ chấp thủ: Đặc biệt trong Phật giáo, thiền định giúp con người nhận thức được tính phù du của vạn vật (bao gồm cả đau khổ và niềm vui), từ đó giải thoát bản thân khỏi sự bám víu và giảm bớt lo lắng.
• Vui chơi và lễ hội: Tôn giáo là một trong những lĩnh vực vui chơi sớm nhất của loài người, cung cấp không gian cho sự sáng tạo và ứng biến. Các lễ hội tôn giáo lớn, kéo dài nhiều ngày, bao gồm ẩm thực, ca hát, nhảy múa, và các hoạt động biến đổi tâm lý dữ dội, củng cố các cá nhân về mặt cảm xúc tích cực và hàn gắn chia rẽ xã hội.

2. Các cách tiếp cận thế tục điều chỉnh cảm xúc và hành vi:

Mặc dù trọng tâm của nguồn tài liệu là tôn giáo, nhưng nó cũng thừa nhận các cơ chế điều chỉnh cảm xúc thế tục và so sánh chúng với tôn giáo.

• Sử dụng cơ chế tương tự: Các cách tiếp cận thế tục có thể tận dụng một số chiến lược điều chỉnh cảm xúc tương tự như tôn giáo, như sự an ủi xã hội (ví dụ: Trại Erin cho trẻ em đau buồn), liệu pháp tâm lý và các hoạt động có cấu trúc.
• Hạn chế của phương pháp thế tục:
• Không giải quyết được bi kịch sâu sắc: Khoa học và lý trí, dù chính xác, không thể xoa dịu được những bi kịch không thể chữa lành (như mất con), nơi tôn giáo cung cấp giải pháp "kỳ diệu". Lý trí không thể gánh vác được những gánh nặng cảm xúc cần thiết khi đối mặt với mất mát to lớn.
• Thiếu khuôn khổ ý nghĩa: Các cách tiếp cận thế tục đôi khi thiếu một khuôn khổ siêu hình thống nhất để cung cấp ý nghĩa và mục đích vững chắc, như trong các hệ tư tưởng tôn giáo.
• Thách thức của xã hội hiện đại: Xã hội đô thị hiện đại, với sự xao nhãng liên tục của công nghệ và chủ nghĩa tiêu dùng, có thể cản trở sự chiêm nghiệm và bình an nội tâm mà tôn giáo thường nuôi dưỡng.
• "Tôn giáo thế tục" và các vấn đề của nó:
• Một số triết gia như Charles Taylor cho rằng các khuôn khổ giá trị của phương Tây, bao gồm chủ nghĩa tự do thế tục, cũng có thể hoạt động như một loại "tôn giáo" vì chúng cung cấp các chuẩn mực và cách ứng xử không thể chứng minh bằng khoa học. Tuy nhiên, tác giả cho rằng điều này mở rộng khái niệm tôn giáo quá mức, vì các khuôn khổ tôn giáo truyền thống thường mang tính siêu hình sâu sắc.
• Việc chỉ trích tôn giáo là "thuốc phiện dành cho quần chúng" (an thần) thường bỏ qua rằng nhiều hình thức giải trí và cơ chế đối phó thế tục cũng phục vụ chức năng quản lý cơn đau tương tự.
• Các cuộc cách mạng thế tục trong thế kỷ 20, mặc dù nhằm mục đích xóa bỏ bạo lực tôn giáo, đã cho thấy những hậu quả tàn khốc của riêng chúng, gợi ý rằng chủ nghĩa thế tục không phải là giải pháp vạn năng cho sự hiếu chiến.

3. Vai trò trung tâm của trí tưởng tượng và cảm xúc:

• Trí tưởng tượng: Là năng lực cốt lõi mà tôn giáo khai thác. Nó tạo ra những câu chuyện, hình ảnh, nghi lễ và khuôn khổ siêu hình giúp con người giải thích thế giới và tìm kiếm ý nghĩa. Trí tưởng tượng cho phép hình dung những thực thể phản trực giác (như linh hồn bất tử, thần thánh) và những kịch bản không có bằng chứng thực nghiệm, nhưng lại có sức mạnh cảm xúc to lớn.
• Cảm xúc: Không chỉ là một phản ứng phụ mà là một hệ điều hành cơ bản của con người, đóng vai trò chính trong sự tồn tại. Tôn giáo tác động trực tiếp đến đời sống cảm xúc bằng cách nuôi dưỡng các hệ thống cảm xúc (như sợ hãi, quan tâm, giận dữ, vui chơi, tìm kiếm) và điều chỉnh chúng để thúc đẩy các hành vi thích nghi. Cảm xúc cũng là nền tảng cho "sự thật chủ quan" và các cam kết sâu sắc đối với gia đình, bạn bè và thần thánh, không cần phải được chứng thực bằng bằng chứng khách quan.

Tóm lại, tôn giáo sử dụng trí tưởng tượng để tạo ra các câu chuyện, hình ảnh, nghi lễ và khuôn khổ siêu hình mạnh mẽ, tác động trực tiếp đến cảm xúc của con người để xoa dịu nỗi đau, giảm sợ hãi, thúc đẩy tình yêu thương, lòng vị tha và sự gắn kết xã hội. Mối liên hệ chặt chẽ này cho phép tôn giáo trở thành một cơ chế thích nghi mạnh mẽ, giúp cá nhân và cộng đồng sinh tồn và phát triển trong một thế giới đầy rẫy bất ổn và đau khổ, thường theo những cách mà các giải pháp thế tục không thể hoặc khó có thể đạt được.

4. So sánh và đối chiếu cách tôn giáo quản lý nỗi sợ hãi và giận dữ với cách nó quản lý nỗi buồn và ham muốn. Trong mỗi trường hợp, hãy giải thích các cơ chế tâm lý và văn hóa mà tôn giáo sử dụng để điều chỉnh những cảm xúc này theo những cách thích nghi.

Tôn giáo đóng vai trò là một cơ chế văn hóa mạnh mẽ để quản lý đời sống cảm xúc của con người, điều chỉnh nhiều loại cảm xúc theo những cách thích nghi để hỗ trợ sự tồn tại của cá nhân và nhóm. Dưới đây là cách tôn giáo so sánh và đối chiếu trong việc quản lý nỗi sợ hãi và giận dữ với nỗi buồn và ham muốn, cùng với các cơ chế tâm lý và văn hóa mà nó sử dụng:

Quản lý Nỗi sợ hãi và Giận dữ

Cơ sở tâm lý và thích nghi: Nỗi sợ hãi và giận dữ là những cảm xúc nguyên thủy, có nguồn gốc từ não bò sát và hệ viền, đã tiến hóa để thúc đẩy các phản ứng sinh tồn như chiến đấu hoặc bỏ chạy trong môi trường thù địch. Nỗi sợ hãi tập trung sự chú ý vào mối đe dọa và thúc đẩy hành động phòng thủ, trong khi giận dữ cung cấp năng lượng để đối phó hoặc tấn công.

Cơ chế tôn giáo để quản lý nỗi sợ hãi:

1.     Hứa hẹn sự bất tử và mục đích vũ trụ: Tôn giáo xoa dịu nỗi sợ cái chết bằng cách hứa hẹn sự bất tử theo nghĩa đen (ví dụ: thiên đường) hoặc bất tử mang tính biểu tượng (thông qua con cái, công việc sáng tạo, hoặc các thể chế văn hóa như bộ lạc, quốc gia). Các hệ tư tưởng tôn giáo được cấu trúc chặt chẽ mang lại ý thức rõ ràng hơn về mục đích sống, giúp giảm lo lắng.

2.     Giải thích những điều không thể lý giải: Tôn giáo cung cấp lời giải thích cho những bí ẩn không thể lý giải trong tự nhiên (lũ lụt, hạn hán) và xã hội (chiến tranh, mất mát), thường bằng cách gán nguyên nhân cho một "tâm trí" thần thánh hoặc vô hình. Điều này mang lại sự "khép lại nhận thức" và cảm giác an toàn, xoa dịu một tâm trí luôn tìm tòi.

3.     Tăng cường sự tự tin và khả năng đối phó: Tôn giáo mang lại cảm giác có "phương tiện để giải quyết" mọi thứ, thông qua niềm tin vào một vị thần quyền năng "ủng hộ" tín đồ. Điều này tạo ra sự tự tin giúp vượt qua các tình huống đáng sợ.

4.     Hành vi nghi lễ: Các hành động lặp đi lặp lại như cầu nguyện, phủ phục, hoặc thao tác với bùa hộ mệnh giúp làm dịu và/hoặc đánh lạc hướng tín đồ, mang lại sự giải tỏa lo lắng và đau khổ. Những hành vi này hoạt động như một loại tự kích thích tích cực, giúp con người đương đầu với sự bất lực khi không có hành động thực tế nào khả thi.

5.     Chuyển đổi nỗi sợ hãi thành lòng tôn kính: Nỗi sợ hãi hoặc lo lắng mù quáng có thể được tôn giáo chuyển hóa thành lòng tôn kính, sự ngưỡng mộ và sùng bái đối với quyền lực (ví dụ: Chúa, người lãnh đạo, cha mẹ), góp phần vào lòng trung thành và tổ chức xã hội.

Cơ chế tôn giáo để quản lý giận dữ:

1.     Hướng nội thành kỷ luật bản thân/tội lỗi: Tôn giáo có thể hướng giận dữ vào chính bản thân, tạo điều kiện cho sự tự kỷ luật và ăn năn. Điều này giúp kiểm soát xung động và thúc đẩy các hành vi vị tha cần thiết cho sự hợp tác xã hội.

2.     Hướng ngoại đến kẻ thù: Tôn giáo cũng rất hiệu quả trong việc hướng cơn giận dữ do sợ hãi ra bên ngoài, đến những "kẻ ngoại đạo" hoặc "kẻ thù" được nhận thức. Việc quỷ hóa hoặc phi nhân hóa kẻ thù củng cố lòng trung thành và sự hợp tác nội nhóm để chống lại mối đe dọa chung. Điều này là một chiến lược thích nghi khi đối mặt với những mối đe dọa thực sự.

3.     Quan điểm Eon: Các truyền thống tôn giáo khuyến khích quan điểm dài hạn, suy ngẫm về sự vô thường của các vấn đề và bản thân, giúp giảm bớt cảm giác tức giận và tuyệt vọng bằng cách đặt chúng vào một bối cảnh lớn hơn.

4.     Thúc đẩy tha thứ: Tôn giáo cung cấp một "nút khởi động lại" dưới hình thức chuộc lỗi, xin lỗi và tha thứ (công khai hoặc riêng tư), giúp tái hòa nhập những thành viên có thể cứu vãn vào cộng đồng và giảm thiểu sự thù hận nội nhóm. Sự tha thứ không chỉ giải tỏa cảm xúc cá nhân mà còn hàn gắn các mối quan hệ xã hội.

Quản lý Nỗi buồn và Ham muốn

Cơ sở tâm lý và thích nghi: Nỗi buồn (đau khổ chia ly) là một phần của hệ điều hành của động vật có vú, thúc đẩy sự gắn kết xã hội và tìm kiếm sự an ủi trong sự gần gũi. Nó là một cơ chế thích nghi đã phát triển từ lâu trước khi có sự hợp tác lý trí. Ham muốn là động lực chính của giao hợp tình dục và sinh sản, vốn là động lực của sự tiến hóa. Tuy nhiên, ham muốn cần được quản lý để duy trì sự ổn định của nhóm và mối quan hệ đối tác lâu dài.

Cơ chế tôn giáo để quản lý nỗi buồn:

1.     Hiệu ứng giả dược: Niềm tin tôn giáo, đặc biệt là thông qua các nghi lễ và giáo lý (ví dụ: hứa hẹn cuộc sống sau cái chết hoặc đoàn tụ với người thân đã khuất), có thể mang lại sự an ủi đáng kể và cải thiện sức khỏe thể chất/tâm lý, hoạt động tương tự như hiệu ứng giả dược.

2.     Truyền thống và nghi lễ xã hội: Các phong tục tang lễ tôn giáo bao gồm các cơ chế xoa dịu xã hội như ôm, chia sẻ thức ăn, kể chuyện về người đã khuất, và âm nhạc tập thể. Những hoạt động này biến nỗi buồn cô đơn thành một trải nghiệm cộng đồng có thể chịu đựng được và củng cố các mối liên kết xã hội.

3.     Định hình lại hiện sinh (Món nợ hiện sinh): Tôn giáo giúp định hình nhận thức và cảm xúc về mất mát, hướng người đau buồn đến mạng lưới các mối quan hệ và nhắc nhở về "món nợ hiện sinh" với tổ tiên và đấng thiêng liêng. Điều này có thể đưa người đau buồn ra khỏi trạng thái trầm cảm và tự thương hại.

4.     An ủi kỳ diệu: Đối với những mức độ bi kịch không thể chữa lành bằng các phương pháp thế tục, tôn giáo cung cấp những "giải pháp" kỳ diệu như linh hồn bất tử hoặc kế hoạch thần thánh, giúp người đau buồn đương đầu với mất mát bằng hy vọng và ý thức về quyền năng.

5.     Chấp nhận vô thường (Phật giáo): Trong Phật giáo, việc thiền định về bản chất vô thường của mọi thứ, bao gồm cả hạnh phúc và nỗi buồn, giúp giải thoát khỏi đau khổ do chấp thủ vào những điều phù du. Mặc dù không hứa hẹn sự bất tử, triết lý này cung cấp sự bình an nội tâm bằng cách chấp nhận thực tại.

Cơ chế tôn giáo để quản lý ham muốn:

1.     Chuyển hướng và tái cấu trúc: Tôn giáo chuyển hướng ham muốn tình dục từ việc theo đuổi mọi đối tác hấp dẫn sang các con đường bị hạn chế hơn (ví dụ: chế độ một vợ một chồng). Nó thực hiện điều này thông qua đe dọa trừng phạt và hứa hẹn phần thưởng cho sự hy sinh có kỷ luật.

2.     Thúc đẩy hy sinh và vị tha: Tôn giáo chính thống dạy con người từ nhỏ phải biết hy sinh cho người khác (chia sẻ, quan tâm) và tìm thấy niềm vui trong các hoạt động vị tha, thay thế những thú vui thể xác đơn thuần. Các dụ ngôn và hình ảnh tôn giáo củng cố lòng bác ái và tình yêu thương, thúc đẩy sự tận tụy trong gia đình.

3.     Củng cố gia đình hạt nhân: Bằng cách kiểm soát ham muốn tình dục, tôn giáo giúp bảo vệ đơn vị xã hội cơ bản của gia đình. Lòng chung thủy tình dục trong hôn nhân củng cố niềm tin vợ chồng, tạo ra một đội ngũ vững mạnh hơn để nuôi dạy con cái.

4.     Chuyển đổi dục vọng thành tình yêu: Khoa học thần kinh gần đây cho thấy ham muốn và tình yêu có các hệ thống não bộ riêng biệt nhưng liên kết. Tôn giáo hỗ trợ quá trình "tinh chế" này, chuyển những hấp dẫn động vật ban đầu sang những cảm xúc và nhận thức cao hơn về tình yêu, bao gồm mong muốn bảo vệ, nuôi dưỡng và phục vụ người mình yêu.

5.     Duy trì trạng thái cân bằng: Một số truyền thống Phật giáo (ví dụ: Thiền tông) dạy nhìn nhận khoái lạc là vô thường và không bám víu vào chúng. Bằng cách tập trung vào các hoạt động sáng tạo hoặc thể chất một cách chánh niệm, người ta có thể tìm thấy hạnh phúc gián tiếp, làm dịu đi ham muốn và giải thể bản ngã tạm thời.

So sánh và Đối chiếu

Điểm tương đồng:

• Nguồn gốc sinh học: Tất cả các cảm xúc được quản lý đều bắt nguồn từ các hệ thống não bộ cổ xưa (limbic), chia sẻ bởi động vật có vú, cho thấy bản chất phổ quát của các phản ứng cảm xúc cơ bản.
• Mục đích thích nghi: Trong mọi trường hợp, tôn giáo điều chỉnh cảm xúc để tăng cường sự thích nghi và tồn tại của cá nhân và nhóm. Các cơ chế này, dù có vẻ phi lý, đều phục vụ một chức năng thực tế trong việc định hướng con người trong một thế giới thù địch.
• Cơ chế đa diện: Tôn giáo sử dụng sự kết hợp của các cơ chế nhận thức (narrative, reframing), cảm xúc (liên tưởng, định hướng) và hành vi (nghi lễ, thực hành) để quản lý những cảm xúc này.
• Sức mạnh của siêu hình học: Các cam kết siêu hình (ví dụ: sự tồn tại của Chúa, linh hồn bất tử, nghiệp chướng, vô thường) thường khuếch đại tác động của các chiến lược quản lý cảm xúc, khiến chúng mạnh mẽ hơn so với các tính toán lý trí thuần túy.
• Chức năng hơn là chân lý: Tôn giáo không nhất thiết phải đúng theo nghĩa khách quan hay khoa học, nhưng giá trị của nó nằm ở khả năng điều tiết đời sống cảm xúc và cung cấp các khuôn khổ ý nghĩa hữu ích.

Điểm khác biệt:

• Hướng điều tiết:
• Sợ hãi và Giận dữ: Việc quản lý thường liên quan đến việc chuyển đổi (ví dụ: sợ hãi thành tôn kính), hướng nội (tức giận thành tự kỷ luật/tội lỗi), hoặc hướng ngoại (giận dữ thành tấn công kẻ thù). Mục tiêu có thể là tăng cường hoặc điều hướng những cảm xúc này để huy động nhóm cho sự phòng thủ hoặc cạnh tranh.
• Nỗi buồn và Ham muốn: Việc quản lý thường tập trung vào việc xoa dịu, giảm thiểu, hoặc chuyển hướng những tác động tiêu cực của những cảm xúc này. Mục tiêu là duy trì sức khỏe tâm lý cá nhân, củng cố mối quan hệ gia đình và xã hội, và thúc đẩy hành vi hợp tác bằng cách kiềm chế các xu hướng ích kỷ.
• Tính chất của sự an ủi: Đối với sợ hãi và giận dữ, sự an ủi có thể đến từ cảm giác quyền lực, chính nghĩa, hoặc sự thống nhất chống lại mối đe dọa. Đối với nỗi buồn và ham muốn, sự an ủi thường đến từ sự kết nối, hy vọng, chấp nhận, hoặc việc tìm thấy ý nghĩa trong sự hy sinh và cống hiến.
• Vai trò của thực tại: Trong quản lý nỗi buồn, tôn giáo có thể cung cấp sự an ủi thông qua "ảo thuật" (như hứa hẹn về thế giới bên kia) hoặc thông qua việc chấp nhận "vô thường" (Phật giáo). Trong quản lý sợ hãi và giận dữ, tôn giáo đôi khi dựa vào việc quỷ hóa hoặc đơn giản hóa kẻ thù để tạo ra một mục tiêu rõ ràng, mặc dù những điều này có thể không phù hợp với thực tế phức tạp.

Tóm lại, tôn giáo là một hệ thống đa năng, sử dụng các chiến lược thích nghi khác nhau để điều tiết các cảm xúc cốt lõi của con người. Đối với nỗi sợ hãi và giận dữ, nó có thể thúc đẩy sự huy động và tự kỷ luật; đối với nỗi buồn và ham muốn, nó cung cấp sự an ủi, sự chấp nhận và sự chuyển hướng để củng cố các mối quan hệ xã hội và sự tồn tại của nhóm.

5. Thảo luận về ý tưởng của tác giả rằng "không có Hồi giáo thực sự" hay "Kitô giáo thực sự", và cách điều này liên quan đến phân tích về chủ nghĩa chính thống so với chủ nghĩa cực đoan. Làm thế nào để điều này giúp chúng ta hiểu được tính linh hoạt và khả năng thích ứng của các truyền thống tôn giáo trong các bối cảnh môi trường khác nhau?

Tác giả lập luận rằng không có một phiên bản "Hồi giáo thực sự" hay "Kitô giáo thực sự" duy nhất, mà thay vào đó, các tôn giáo này tồn tại như những "tuyến đường thủy đa dạng gồm các dòng chính, sông ngòi và khe suối". Điều này ngụ ý rằng các truyền thống tôn giáo mang tính linh hoạt và đa dạng, phản ánh những thách thức và nhu cầu khác nhau của con người trong các bối cảnh khác nhau.

Mối quan hệ với chủ nghĩa chính thống và chủ nghĩa cực đoan:

• Chủ nghĩa cực đoan: Tác giả mô tả chủ nghĩa cực đoan là một hiện tượng hiếm gặp, thường bị chi phối bởi việc giải thích kinh sách theo nghĩa đen và nhiệt thành ủng hộ các hành động cực đoan. Những người cực đoan thường đặt đời sống xã hội thứ yếu so với sự tối cao của tôn giáo, và ít quan tâm đến "thế giới hữu hình" hơn thế giới siêu việt. Các nhóm như Boko Haram, ISIS, Al-Qaeda và Taliban được coi là những giáo phái hung hãn, lợi dụng tôn giáo để biện minh cho lòng thù hận và bạo lực. Tác giả cho rằng chủ nghĩa cực đoan này thường bắt nguồn từ sự oán giận sâu sắc và bản chất nam tính méo mó, thất vọng, không nhất thiết là từ chính giáo lý tôn giáo.
• Chủ nghĩa chính thống (ôn hòa): Ngược lại, tác giả tập trung vào phần lớn người theo đạo chính thống. Những người này thường là các "chủ hộ" hoặc "cư sĩ", có cuộc sống gắn bó chặt chẽ với gia đình và cộng đồng, và ít quan tâm đến những tư tưởng triết học sâu sắc hay các trạng thái xuất thần nội tâm. Đối với họ, giáo điều và giáo lý chỉ là thứ yếu so với các mối quan hệ xã hội. Họ thực tế hơn và thường ưu tiên thế giới này với những lời kêu gọi bổ sung về một cõi siêu việt, điều chỉnh thần học của mình thông qua lăng kính của mối quan hệ gia đình. Tác giả ước tính rằng khoảng 69% người theo đạo là những người chính thống ôn hòa, và đối với Hồi giáo, con số những người cực đoan có thể chỉ khoảng 3%.

Tác giả nhấn mạnh rằng việc tập trung vào các hình thức tôn giáo cực đoan nhất là một sai lầm, bởi vì chúng không đại diện cho dòng chính thống, ôn hòa.

Tính linh hoạt và khả năng thích ứng của các truyền thống tôn giáo:

Tác giả lập luận rằng tôn giáo là một cơ chế văn hóa quản lý cảm xúc mang tính thích nghi, giúp các cá nhân và nhóm người tồn tại. Tính linh hoạt này thể hiện ở nhiều khía cạnh:

• Tính mơ hồ của kinh sách: Kinh sách tôn giáo thường đủ mơ hồ và đa dạng để khai thác cả chủ nghĩa hòa bình lẫn chủ nghĩa hiếu chiến, cho phép tôn giáo điều chỉnh thông điệp của mình để phù hợp với tình hình môi trường và xã hội đang thay đổi.
• Quản lý cảm xúc: Tôn giáo không chỉ xoa dịu nỗi sợ hãi và nỗi buồn (như qua lễ tang hoặc hứa hẹn bất tử) mà còn có thể chuyển hóa cảm xúc như sợ hãi thành giận dữ để đối phó với kẻ thù, hoặc chuyển hướng ham muốn tình dục để củng cố các mối quan hệ gia đình và xã hội.
• Thích ứng với bối cảnh:
• Trong môi trường thù địch, nơi có kẻ thù thực sự, sự đam mê và niềm tin chính thống có thể trở nên có lợi cho sự sinh tồn, huy động con người vào một mặt trận phòng thủ thống nhất. Tôn giáo giúp tạo ra lòng trung thành và hợp tác chống lại kẻ thù chung.
• Trong các xã hội đa nguyên, tôn giáo chính thống có thể điều chỉnh để nhấn mạnh các thông điệp tự do, hòa bình và lòng thương xót.
• Ví dụ về Phật giáo: Mặc dù Phật giáo triết học chính thống phủ nhận sự tồn tại của linh hồn bất tử và khẳng định sự vô thường của vạn vật (anatta, anicca), nhiều Phật tử Khmer và các Phật tử truyền thống khác vẫn bám víu vào niềm tin tiền Phật giáo về linh hồn và tái sinh vì mục đích an ủi và quản lý nỗi đau buồn. Điều này cho thấy nhu cầu cảm xúc của con người thường định hình cách thực hành tôn giáo, vượt qua các giáo lý triết học khô khan.
• Tôn giáo cũng khuyến khích các hành vi vị tha và hy sinh, củng cố các mối liên kết gia đình và cộng đồng, điều này có lợi cho sự tồn tại của nhóm.

Tóm lại, tác giả cho rằng việc nhận ra sự không tồn tại của một phiên bản tôn giáo "duy nhất" giúp chúng ta hiểu rằng các truyền thống tôn giáo không phải là hệ thống tĩnh tại mà là những thực thể năng động, liên tục điều chỉnh và thích nghi với các nhu cầu cảm xúc, xã hội và môi trường của con người. Điều này giải thích tại sao cùng một tôn giáo có thể biểu hiện dưới cả hình thức ôn hòa và cực đoan, và tại sao nó đã tồn tại và phát triển mạnh mẽ qua hàng thiên niên kỷ.

Đọc sách Online